ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΕ ΣΧΟΛΕΙΑ - ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΧΟΡΗΓΗΣΗΣ ΑΔΕΙΑΣ
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
Οδηγός για την Έγκριση Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Ερευνών
Φεβρουάριος 2020
(...)
ΜΕΡΟΣ Γ΄. ΕΓΚΡΙΣΗ ΕΡΕΥΝΩΝ
Γ1. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Το Ι.Ε.Π. ως επιστημονικός φορέας του Υ.ΠΑΙ.Θ. γνωμοδοτεί σχετικά με αιτήματα που αφορούν τη διεξαγωγή έρευνας σε σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και σε δομές που υπάγονται στην αρμοδιότητα του Υ.ΠΑΙ.Θ. (π.χ. Κ.Ε.Σ.Υ.). Τα αιτήματα αυτά κατατίθενται στο Υ.ΠΑΙ.Θ. και από τις αρμόδιες Υπηρεσίες του διαβιβάζονται προς το Ι.Ε.Π. με τα σχετικά συνοδευτικά δικαιολογητικά έγγραφα.
Το Ι.Ε.Π. γνωμοδοτεί για τη διεξαγωγή της έρευνας μόνο για ένα σχολικό έτος.
Σε περίπτωση που η έρευνα σχεδιάζεται να υλοποιηθεί σε διάστημα μεγαλύτερο του ενός σχολικού έτους, χωρίς να προβλέπονται αλλαγές στον ερευνητικό σχεδιασμό, τότε ο ερευνητής/η ερευνήτρια ή η ερευνητική ομάδα πρέπει να υποβάλει αίτημα χρονικής επέκτασης της έρευνας.
Σε περίπτωση που η έρευνα περιλαμβάνει φάσεις υλοποίησης (π.χ. πιλοτική έρευνα, κύρια έρευνα, επαναληπτική έρευνα – follow up) με ενδεχόμενη αλλαγή στο δείγμα, στα ερευνητικά εργαλεία ή σε άλλα στοιχεία του ερευνητικού σχεδιασμού, τότε o/η ερευνητής/-τρια πρέπει να υποβάλει στο Υ.ΠΑΙ.Θ. αίτημα επέκτασης της έρευνας, λαμβάνοντας υπόψη ότι στην αρχική αίτηση χρειάζεται να περιλαμβάνονται και τα παρακάτω:
- λεπτομερής αναφορά, βάσει των οδηγιών σύνταξης του αναλυτικού σχεδίου της έρευνας, στη φάση της έρευνας που πρόκειται να υλοποιηθεί και για την οποία πρέπει να γνωμοδοτήσει το Ι.Ε.Π., και
- μια αναλυτική περιγραφή των επόμενων ερευνητικών φάσεων.
Για την υλοποίηση κάθε επόμενης φάσης, ο ερευνητής πρέπει να υποβάλει εκ νέου αίτημα για επέκταση της άδειας, στο οποίο πρέπει να συμπεριλάβει οποιαδήποτε αλλαγή έχει πραγματοποιηθεί στο δείγμα, στα ερευνητικά εργαλεία ή σε άλλα στοιχεία του ερευνητικού σχεδιασμού.
Τέλος, βάσει του άρθ. 46, παρ. 3 του Ν. 4589/2019 (ΦΕΚ13/Α/29-1-2019) και του άρθ. 212, παρ. 3 του Ν. 4610/2019 (ΦΕΚ 70/Α/7-5-2019), όσον αφορά τη χορήγηση άδειας για τη διεξαγωγή έρευνας σε σχολικές μονάδες ή στα Κέντρα Εκπαιδευτικής και Συμβουλευτικής Υποστήριξης (Κ.Ε.Σ.Υ.), ισχύει το εξής:
«Για έρευνα που διεξάγεται από μέλος του προσωπικού ή φοιτητή Α.Ε.Ι. δεν απαιτείται η εισήγηση ή η γνώμη του Ι.Ε.Π. εφόσον το σχετικό αίτημα συνοδεύεται από εισήγηση της Επιτροπής Δεοντολογίας του οικείου Α.Ε.Ι. ή του Διοικητικού Συμβουλίου του Τμήματος, εφόσον πρόκειται για Παιδαγωγικό Τμήμα την οποία προσκομίζει στον Διευθυντή της αρμόδιας σχολικής μονάδας και ενημερώνει τον Περιφερειακό Διευθυντή Εκπαίδευσης Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης».
Γ2. ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΙΚΑ
Τα δικαιολογητικά τα οποία πρέπει να καταθέσει ο/η ερευνητής/-ήτρια προς το Υ.ΠΑΙ.Θ. σχετικά με τη διεξαγωγή έρευνας σε σχολεία και άλλες δομές αρμοδιότητάς του είναι τα εξής:
1. Αίτηση προς το Υ.ΠΑΙ.Θ., και συγκεκριμένα προς την αρμόδια Διεύθυνση Σπουδών (π.χ. Διεύθυνση Σπουδών, Προγραμμάτων και Οργάνωσης Π/βάθμιας Εκπαίδευσης, Διεύθυνση Σπουδών, Προγραμμάτων και Οργάνωσης Δ/βάθμιας Εκπαίδευσης, Διεύθυνση Επαγγελματικής Εκπαίδευσης, Διεύθυνση Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης)
2. Συμπληρωμένο Συνοπτικό Δελτίο Έρευνας (Βλ. Παράρτημα: Γ.1. Έντυπο 6ο: Συνοπτικό Δελτίο Έρευνας)
3. Κατάσταση των σχολείων με τους κωδικούς τους
4. Αναλυτικό Σχέδιο Έρευνας (βλ. παρακάτω Γ4. ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ)
5. Βεβαίωση της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής για τους/τις υποψήφιους διδάκτορες ή του/της επιβλέποντος/-ουσας καθηγητή/-ήτριας για τους/τις μεταπτυχιακούς/-ές φοιτητές/-ήτριες, στην οποία πρέπει να αναφέρεται ότι οι υπογράφοντες έχουν ελέγξει το περιεχόμενο του υποβληθέντος φακέλου και του συνόλου των δικαιολογητικών και παραστατικών και ότι εγκρίνουν τις μεθοδολογικές επιλογές με τη διεξαγωγή της.
6. Εισήγηση της Επιτροπής Ηθικής και Δεοντολογίας (Ε.Η.Δ.Ε.) του οικείου Α.Ε.Ι. ή του Διοικητικού Συμβουλίου (ή της Συνέλευσης) του Παιδαγωγικού Τμήματος, για τις περιπτώσεις των ερευνών της παρ. 3 του άρθ. 46 του Ν. 4589/2019 (ΦΕΚ13/Α/29-1-2019), όπως ισχύει. Σε περίπτωση μη προσκόμισης, χρειάζεται να αναφερθούν οι συγκεκριμένοι λόγοι μη προσκόμισης του συγκεκριμένου δικαιολογητικού.
7. Σύντομο βιογραφικό σημείωμα του/της ερευνητή/τριας και, στην περίπτωση που η έρευνα σχεδιάζεται να υλοποιηθεί από ερευνητική ομάδα, προσκομίζονται τα βιογραφικά σημειώματα των μελών της ομάδας έρευνας που πρόκειται να επισκεφτούν τις σχολικές μονάδες.
Επισημαίνεται ότι τα παραπάνω κατατίθενται σε ηλεκτρονική μορφή.
Γ3. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ
Με βάση τις οδηγίες για σύνταξη του αναλυτικού σχεδίου των ερευνών, οι οποίες διαβιβάζονται για γνωμοδότηση από το Υ.ΠΑΙ.Θ. προς το Ι.Ε.Π., διεξάγεται αξιολόγηση του ερευνητικού σχεδίου ως προς τα εξής:
1. τη διασφάλιση του σχεδιασμού και της διεξαγωγής της έρευνας σύμφωνα με τις αρχές της επιστημονικής και ερευνητικής δεοντολογίας,
2. τη στοιχειοθετημένη τεκμηρίωση σε σχέση με α) την αναγκαιότητα διεξαγωγής της έρευνας σε σχολείο ή άλλη δομή που υπάγεται στις αρμοδιότητες του Υ.ΠΑΙ.Θ., β) την επιστημονική εγκυρότητα και γ) τη συμβολή της έρευνας στην προώθηση της εκπαίδευσης και της επιστήμης γενικότερα,
3. τον σχεδιασμό και τη διεξαγωγή της έρευνας κατά τρόπο που διασφαλίζει την εύρυθμη λειτουργία του σχολείου και εν γένει το απρόσκοπτο της εκπαιδευτικής διαδικασίας,
4. την επιλογή κατάλληλων ερευνητικών εργαλείων,
5. την παρουσίαση του σκοπού, των στόχων, του περιεχομένου και της μεθοδολογίας της έρευνας κατά τρόπο σαφή και ολοκληρωμένο και σε συμφωνία με τις οδηγίες σύνταξης του αναλυτικού σχεδίου της έρευνας.
Η γνωμοδότηση του Ι.Ε.Π. συντάσσεται βάσει των παραπάνω επιστημονικών και παιδαγωγικών κριτηρίων.
Κατά τη διαδικασία της γνωμοδότησης, το Ι.Ε.Π. ενδέχεται να έρθει σε επαφή με τον/την ερευνητή/-ήτρια, προκειμένου να ζητήσει συμπληρωματικά στοιχεία ή/και διευκρινίσεις.
Σημειώνεται ότι oι υπεύθυνοι/-ες ερευνών οι οποίες δεν είναι ενταγμένες σε πανεπιστημιακούς ή άλλους επιστημονικούς φορείς και για τις οποίες ο/οι ερευνητής/τές δε διαθέτει/-τουν τη σχετική με το αντικείμενο επιστημονική κατάρτιση, χρειάζεται να εξασφαλίσουν την απαραίτητη επιστημονική εποπτεία, προκειμένου οι έρευνές τους να εξεταστούν από τα αρμόδια Γραφεία του Ι.Ε.Π.
Γ4. ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ
Το αναλυτικό σχέδιο της έρευνας αποτελεί απαραίτητο δικαιολογητικό για την αξιολόγηση του ερευνητικού σχεδιασμού στο πλαίσιο των ως άνω αναφερόμενων επιστημονικών και παιδαγωγικών κριτηρίων και πρέπει να περιλαμβάνει τις εξής επιμέρους ενότητες:
- Σκοπός, Σημασία και Αναγκαιότητα της έρευνας
- Θεωρητική πλαισίωση-Αναφορά σε ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία, καθώς και σε συναφείς με το θέμα έρευνες
- Μεθοδολογία της έρευνας
- Ζητήματα δεοντολογίας
- Ζητήματα οργάνωσης της έρευνας
- Προσδοκώμενα αποτελέσματα και συμβολή της έρευνας στην προώθηση της εκπαίδευσης και γενικότερα της επιστήμης.
Αναλυτικότερα, οι παραπάνω ενότητες έχουν ως εξής:
1. Σκοπός, Σημασία και Αναγκαιότητα της έρευνας
Περιγράφεται με σαφήνεια ο σκοπός της έρευνας, η σημασία και η αναγκαιότητα διεξαγωγής της τόσο από επιστημονικής άποψης όσο και από την άποψη της διεξαγωγής της στο σχολικό πλαίσιο ή σε άλλες δομές αρμοδιότητας του Υ.ΠΑΙ.Θ.
2. Θεωρητική πλαισίωση – Αναφορά σε προηγούμενες έρευνες
Περιγράφεται συνοπτικά το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας και γίνεται τεκμηριωμένη βιβλιογραφική αναφορά σε προηγούμενες έρευνες.
Διατυπώνονται με σαφήνεια τα ερευνητικά ερωτήματα ή/και οι ερευνητικές υποθέσεις. Επιβάλλεται η διατύπωση των ερευνητικών ερωτημάτων/υποθέσεων να πραγματοποιείται σε αντιστοιχία με τον σκοπό, τους στόχους, την αναγκαιότητα και τις συναφείς με το θέμα έρευνες.
3. Μεθοδολογία της έρευνας
Στην ενότητα αυτή περιγράφεται η μεθοδολογία της έρευνας (π.χ. έρευνα επισκόπησης, μελέτη περίπτωσης, πειραματική ή οιονεί πειραματική έρευνα, έρευνα δράσης, εθνογραφική έρευνα κ.ά.). Αν ο ερευνητικός σχεδιασμός περιλαμβάνει φάσεις διεξαγωγής της έρευνας (π.χ. πιλοτική, κύρια έρευνα, επαναληπτική έρευνα-follow up), πρέπει να δηλώνεται σαφώς.
3.1 Δειγματοληψία
Γίνεται λεπτομερής αναφορά στη διαδικασία της δειγματοληψίας και συγκεκριμένα στα εξής:
α) στη μέθοδο και την τεχνική δειγματοληψίας,
β) στο μέγεθος του δείγματος και γ) στα κριτήρια επιλογής του δείγματος.
3.2. Ερευνητικά Εργαλεία
Περιγράφονται τα ερευνητικά εργαλεία (π.χ. συμμετοχική παρατήρηση, ερωτηματολόγιο, συνέντευξη, ομάδα εστίασης, ερευνητικό ημερολόγιο) και αναφέρονται οι μέθοδοι καταγραφής (βλ. και παρακάτω στα ζητήματα δεοντολογίας). Οι ερευνητές οφείλουν να συντάσσουν ερευνητικά εργαλεία που αντιστοιχούν στον σκοπό και τα ερευνητικά ερωτήματα ή/και τις ερευνητικές υποθέσεις της έρευνας που αναλαμβάνουν, καθώς και να τα υποβάλλουν στην τελική τους μορφή.
3.2.1. Κριτήρια Αξιολόγησης των ερευνητικών εργαλείων
Τα ερευνητικά εργαλεία πρέπει:
α. να είναι ανώνυμα, ώστε να διασφαλίζεται η προστασία των συμμετεχόντων/-ουσών στην έρευνα,
β. να είναι κατάλληλα για την ομάδα-στόχο τόσο από άποψη διατύπωσης όσο και από άποψη περιεχομένου και έκτασης,
γ. να είναι διατυπωμένα σε σωστό νεοελληνικό λόγο και να μην έχουν τυπογραφικά, ορθογραφικά και συντακτικά λάθη,
δ. να μην παροτρύνουν/νομιμοποιούν – έστω και έμμεσα- την υιοθέτηση αντικοινωνικών ή αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών,
ε. να μην περιλαμβάνουν οτιδήποτε μπορεί με οποιονδήποτε τρόπο να προσβάλει μαθητές, εκπαιδευτικούς, γονείς/κηδεμόνες ή άλλες κοινωνικές κατηγορίες,
στ. να είναι απαλλαγμένα από οποιοδήποτε στοιχείο άμεσης ή έμμεσης διαφήμισης,
ζ. να υποβάλλονται στην τελική τους μορφή. Στην περίπτωση που τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται είναι μεταφρασμένα στα ελληνικά, πρέπει να συνοδεύονται και από το πρωτότυπο υλικό.
3.2.1.1.Ψυχομετρικά εργαλεία
Όσον αφορά, ιδιαιτέρως, στη συμπερίληψη ψυχομετρικών εργαλείων στα εργαλεία της έρευνας, επισημαίνεται ότι η χρήση τους για συλλογή ερευνητικών δεδομένων υπόκειται στους σχετικούς με το ζήτημα αυτό κανόνες της δεοντολογίας, που είναι σε μεγάλο βαθμό κοινοί σε όλες τις επιστημονικές ενώσεις παγκοσμίως.
Λαμβάνοντας υπόψη τους κανόνες της ερευνητικής δεοντολογίας, η συμπερίληψη των ψυχομετρικών εργαλείων πρέπει να τεκμηριώνεται με βάση τα παρακάτω:
- την αναφορά στο τι ανιχνεύει η εκάστοτε ψυχομετρική δοκιμασία, για ποιο σκοπό πρέπει να χρησιμοποιηθεί, καθώς και στο ποια είναι τα χαρακτηριστικά, η χρησιμότητα και οι περιορισμοί της κλίμακας σε σχέση με τον σκοπό για τον οποίο προορίζεται,
- τα στοιχεία σχετικά με την ύπαρξη ή μη στάθμισης, την αξιοπιστία και την εγκυρότητα της εκάστοτε κλίμακας και συνοπτική αναφορά στις συναφείς με το θέμα της έρευνας προηγούμενες ερευνητικές εργασίες στις οποίες έχει χρησιμοποιηθεί,
- τα τεκμήρια σχετικά με την εκπαίδευση του ερευνητή και τις δεξιότητες που κρίνονται απαραίτητες για την κατάλληλη χρήση του εργαλείου, σύμφωνα με τα όσα προβλέπονται στο σχετικό συνοδευτικό εγχειρίδιο,
- τα στοιχεία σχετικά με τον πληθυσμό στον οποίο έχει σταθμιστεί το εκάστοτε εργαλείο, αλλά και για τον πληθυσμό για τον οποίο έχει κατασκευαστεί.
Σημειώνεται ότι σε αρκετές περιπτώσεις, οι ερευνητές/-ήτριες δεν έχουν στη διάθεσή τους ψυχομετρικά εργαλεία σταθμισμένα στους πληθυσμούς στους οποίους απευθύνεται η έρευνά τους. Στις περιπτώσεις αυτές, ενδέχεται να επιχειρήσουν να προσαρμόσουν ανάλογα τον τρόπο χορήγησης και ερμηνείας των εργαλείων αυτών. Κατά παρόμοιο τρόπο, είναι αναγκαίο να αναφέρουν στο αναλυτικό σχέδιο έρευνας τις αλλαγές που πραγματοποίησαν, καθώς επίσης και τα στάδια της διαδικασίας προσαρμογής. Μέριμνα πρέπει να ληφθεί και για την αναφορά σε ενδεχόμενους περιορισμούς που απορρέουν από μια τέτοια διαδικασία.
3.2.2. Έρευνες με χρήση ιατρικών οργάνων για συλλογή σωματομετρικών δεδομένων
Για έρευνες που αφορούν τη χρήση ιατρικών οργάνων και μηχανημάτων για συλλογή σωματομετρικών δεδομένων ή για άλλο ερευνητικό σκοπό, το Ι.Ε.Π. δεν εισηγείται θετικά ως προς την παιδαγωγική καταλληλότητά τους, βάσει της παρ. 2α της Πράξης υπ’ αρ. 47/16-11-2017, όπως τροποποιήθηκε με την υπ. αρ. 16/12-04-2018 Πράξη του Δ.Σ. του Ι.Ε.Π. και όπως αναφέρεται αναλυτικά στην ενότητα Β2. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ.
3.2.3. Άλλα θέματα
Σε περιπτώσεις που ο σχεδιασμός της έρευνας περιλαμβάνει παρέμβαση, είναι αναγκαίο να περιλαμβάνεται σαφής περιγραφή του περιεχομένου της παρέμβασης.
Στο πλαίσιο της τεκμηρίωσης της ερευνητικής μεθοδολογίας, προτείνεται να θίγονται ζητήματα αξιοπιστίας, εγκυρότητας και γενίκευσης των αποτελεσμάτων, εφόσον αυτή η αναφορά είναι συμβατή με το μεθοδολογικό πλαίσιο της έρευνας.
3.3. Χρονική Διάρκεια διεξαγωγής της έρευνας
Στο πλαίσιο της περιγραφής της μεθοδολογίας είναι απαραίτητο: α) να συμπεριληφθεί αναφορά στην εκτίμηση των ωρών απασχόλησης των μαθητών/-τριών ή/και των εκπαιδευτικών, εντός και εκτός ωρολογίου προγράμματος, και β) να στοιχειοθετείται επαρκώς, στο πλαίσιο επιστημονικής αιτιολόγησης, η τεκμηρίωση του τρόπου και του χρόνου απασχόλησης των μαθητών/-τριών που θα συμμετάσχουν στην έρευνα.
Σημειώνεται ότι δε θα εγκρίνονται έρευνες που θα διεξάγονται εντός του ωρολογίου προγράμματος και οι οποίες θα απασχολούν μαθητές/-ήτριες και εκπαιδευτικούς στο σύνολο της διάρκειας διεξαγωγής της έρευνας στο σχολείο για περισσότερο από δύο διδακτικές ώρες ανά τμήμα.
4. Ζητήματα δεοντολογίας
Όσον αφορά τα ζητήματα της δεοντολογίας, είναι αναγκαία η στοιχειοθετημένη και διεξοδική αναφορά στα κάτωθι:
α) τη διασφάλιση της συνειδητής συναίνεσης των συμμετεχόντων/-ουσών στην έρευνα ή των γονέων/κηδεμόνων των μαθητών/-τριών, όταν η έρευνα απευθύνεται σε ανήλικους/-ες μαθητές/-ήτριες,
β) τη διασφάλιση της ανωνυμίας των συμμετεχόντων/-ουσών στην έρευνα και της προστασίας, σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία, των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων τους,
γ) την πρόβλεψη της δυνατότητας των συμμετεχόντων/-ουσών στην έρευνα να διακόψουν τη συμμετοχή τους σε οποιοδήποτε στάδιο της διεξαγωγής της,
δ) την προστασία των συμμετεχόντων/-ουσών στην έρευνα από την έκθεση σε πιθανό σωματικό ή ψυχολογικό κίνδυνο, ή ταλαιπωρία ή άλλες δυσμενείς για τους ίδιους και τους οικείους τους επιπτώσεις στο πλαίσιο της συμμετοχή τους στην ερευνητική διαδικασία.
Ειδικότερα:
Όσον αφορά στο (α) δηλαδή στη διασφάλιση της συνειδητής συναίνεσης των συμμετεχόντων/-ουσών στην έρευνα ή των γονέων και κηδεμόνων των μαθητών/-τριών, όταν η έρευνα απευθύνεται σε ανήλικους/-ες μαθητές/-ήτριες, ο ερευνητής είναι υποχρεωμένος να διασφαλίσει ότι όλοι οι συμμετέχοντες (γονείς/κηδεμόνες, μαθητές/-ήτριες και εκπαιδευτικοί) στην έρευνα κατανοούν πλήρως:
- τους σκοπούς της έρευνας
- τη διαδικασία στην οποία πρόκειται να εμπλακούν
- τους λόγους για τους οποίους είναι απαραίτητη η συμμετοχή τους
- τον προαιρετικό χαρακτήρα της συμμετοχής τους
- τη δυνατότητά τους να αποχωρήσουν σε οποιαδήποτε στάδιο διεξαγωγής της έρευνας
Για τη διασφάλιση της συνειδητής συναίνεσης των συμμετεχόντων/-ουσών της έρευνας, ο ερευνητής συντάσσει σχετική επιστολή, την οποία ενσωματώνει στο αναλυτικό σχέδιο της έρευνας. Σε περιπτώσεις που η έρευνα απευθύνεται σε ανήλικους/-ες μαθητές/-ήτριες, απαιτείται η εξασφάλιση της συναίνεσης των γονέων και κηδεμόνων τους. Η επιστολή ενημέρωσης και εξασφάλισης της συναίνεσης των συμμετεχόντων/-ουσών στην έρευνα αποτελεί απαραίτητο παραστατικό για τη διαδικασία της γνωμοδότησης (βλ. Παράρτημα, Μέρος Γ’). Σημειώνεται ότι για έρευνες με αποκλειστική χρήση ερωτηματολογίου σε ενήλικες δεν απαιτείται το έντυπο της ενυπόγραφης συγκατάθεσης.
Πέρα από το τυπικό μέρος της εξασφάλισης, μέσω σχετικής επιστολής, της συνειδητής συναίνεσης των συμμετεχόντων/-ουσών στην έρευνα ή των γονέων και κηδεμόνων των μαθητών που είναι ανήλικοι, κρίνεται απαραίτητο να λαμβάνεται μέριμνα από πλευράς του ερευνητή για την εναρμόνιση της διεξαγωγής της έρευνάς του με τα Άρθρα 3 και 12 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του παιδιού, τα οποία προβλέπουν ότι: α) σε όλες τις ενέργειες που αφορούν στα παιδιά, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη πρωτίστως το συμφέρον του παιδιού (άρθρ. 3) και β) θα πρέπει να διασφαλίζεται το δικαίωμα στα παιδιά που είναι σε θέση να διατυπώνουν τις απόψεις τους, να τις εκφράζουν ελεύθερα, λαμβάνοντας υπόψη την ηλικία και την ωριμότητά τους (άρθρ. 12).
Ως εκ τούτου, στο πλαίσιο της διεξαγωγής της έρευνας πρέπει, παράλληλα με την επιστολή της γονικής συναίνεσης, να παρέχονται στους ανήλικους μαθητές/-ήτριες οι ανάλογες διευκολύνσεις σε ό, τι αφορά: i) στην ενημέρωσή τους για τους σκοπούς και τη διαδικασία της έρευνας, ii) στη διασφάλιση της ανωνυμίας τους και του εμπιστευτικού χαρακτήρα των δεδομένων, iii) στον προαιρετικό χαρακτήρα της συμμετοχής τους και iv) στη δυνατότητά τους να αποχωρήσουν σε οποιοδήποτε στάδιο της διεξαγωγής της.
Σε περίπτωση που η έρευνα απευθύνεται σε μαθητές/-ήτριες με νοητική ή άλλη αναπηρία, οι οποίοι αντιμετωπίζουν δυσκολίες με τους συνήθεις τρόπους προφορικής και γραπτής επικοινωνίας, το Ι.Ε.Π. σύμφωνα και με α) τις κατευθύνσεις για την ερευνητική δεοντολογία διεθνών οργανισμών για την εκπαιδευτική έρευνα και β) τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία, θεωρεί ότι θα πρέπει στο πλαίσιο του ερευνητικού σχεδιασμού να λαμβάνεται κάθε μέριμνα από πλευράς του ερευνητή για την αξιοποίηση εναλλακτικών τρόπων επικοινωνίας, οι οποίοι θα διευκολύνουν τη λήψη αυθεντικών απαντήσεων σε σχέση με την προαιρετική συμμετοχή ή την αποχώρηση των συμμετεχόντων/-ουσών μαθητών/-τριών με αναπηρία σε οποιαδήποτε στάδιο διεξαγωγής της έρευνας. Για τον σκοπό αυτό, ο ερευνητής μπορεί, επιπροσθέτως, να επιδιώκει και τη συνεργασία του εκπαιδευτικού προσωπικού ή του ειδικού εκπαιδευτικού προσωπικού της σχολικής μονάδας στην οποία διεξάγεται η έρευνα. Σημειώνεται ότι η μέριμνα αυτή λαμβάνεται συμπληρωματικά προς την εξασφάλιση της συνειδητής συναίνεσης των γονέων των μαθητών/-τριών με αναπηρία, η οποία κρίνεται ως απολύτως απαραίτητη.
Τέλος, στο πνεύμα του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αναμένεται ότι θα λαμβάνεται κάθε μέριμνα από πλευράς του ερευνητή, ώστε η έρευνα να διεξάγεται σε συνεννόηση και με τη συνεργασία του Διευθυντή και του συλλόγου διδασκόντων έκαστης σχολικής μονάδας.
Σε σχέση με το (β), δηλαδή, τη διασφάλιση της ανωνυμίας των συμμετεχόντων/-ουσών στην έρευνα και της προστασίας, σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία, των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων τους, ο/η ερευνητής/-ήτρια είναι υποχρεωμένος/-η, σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία (Νόμος 4624/2019 “Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, μέτρα εφαρμογής του Κανονισμού (ΕΕ) 2016/679 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27ης Απριλίου 2016 για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και ενσωμάτωση στην εθνική νομοθεσία της Οδηγίας (ΕΕ) 2016/680 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27ης Απριλίου 2016 και άλλες διατάξεις”, Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων (ΕΕ) 2016/679 “για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών και την κατάργηση της οδηγίας 95/46/ΕΚ”), να μεριμνήσει για την πλήρη περιγραφή των τρόπων με τους οποίους θα διασφαλιστεί, σε κάθε στάδιο της έρευνας (συλλογή, επεξεργασία και δημοσιοποίηση), η ανωνυμία όλων των εμπλεκομένων σε αυτή και να μεταχειριστεί τα ερευνητικά δεδομένα ως απολύτως απόρρητα.
Ειδικά για τις περιπτώσεις προτάσεων ερευνών στις οποίες ως μέθοδος καταγραφής των ερευνητικών δεδομένων προτείνεται η βιντεοσκόπηση ή η ηχογράφηση μαθητών/-τριών και εκπαιδευτικών μέσα στην τάξη ή στους χώρους του σχολείου, επισημαίνουμε τα εξής:
Ως μέθοδοι καταγραφής, η βιντεοσκόπηση και η ηχογράφηση εγείρουν σοβαρά ζητήματα προστασίας της ανωνυμίας και των προσωπικών δεδομένων των μαθητών/-τριών και των εκπαιδευτικών.
Για τον λόγο αυτό, σε εξαιρετικές περιπτώσεις και μόνο όταν στο αναλυτικό σχέδιο έρευνας περιλαμβάνεται σαφής και πλήρως εμπεριστατωμένη αιτιολόγηση σχετικά με την αναγκαιότητα υιοθέτησης αυτών των μεθόδων καταγραφής στο πλαίσιο του μεθοδολογικού σχεδιασμού της εκάστοτε έρευνας, τότε μόνο είναι δυνατό να εξεταστεί το ενδεχόμενο αποδοχής της ηχογράφησης/βιντεοσκόπησης υπό τις εξής προϋποθέσεις:
i) ότι ο/η ερευνητής/-ήτρια θα κάνει ρητή αναφορά αυτών των μεθόδων στην επιστολή ενημέρωσης και εξασφάλισης της συναίνεσης των γονέων και κηδεμόνων των μαθητών/-τριών για τη συμμετοχή των παιδιών τους στην έρευνα και
ii) ότι ο/η ερευνητής/-ήτρια θα καταθέσει ως δικαιολογητικό της έρευνας υπεύθυνη δήλωση του Ν. 1599/1986 (βλ. σχετικά έντυπα Υ.Δ. για βιντεοσκόπηση και ηχογράφηση) σχετικά με τη χρήση και τη διαχείριση των αντίστοιχων αρχείων. Σε περίπτωση κατά την οποία ο ερευνητής για εξειδικευμένους επιστημονικούς λόγους (αναφέρουμε ενδεικτικά την περίπτωση της μουσικοκινητικής ή κιναισθητικής αγωγής), χρειάζεται να κοινοποιήσει ή να παρουσιάσει τμήματα ή το σύνολο της βιντεοσκοπημένης έρευνάς του στην επιστημονική κοινότητα (σε συνέδρια, ημερίδες, επιμορφώσεις), τότε απαιτείται, εκτός της ενυπόγραφης συναίνεσης των γονέων, να τηρούνται οι κείμενες διατάξεις περί Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων.
Τέλος, όσον αφορά στο (δ), δηλαδή την προστασία των συμμετεχόντων/-ουσών στην έρευνα από την έκθεση σε πιθανό σωματικό ή ψυχολογικό κίνδυνο, ή ταλαιπωρία ή άλλες δυσμενείς για τους ίδιους επιπτώσεις στο πλαίσιο της συμμετοχή τους στην ερευνητική διαδικασία, επισημαίνονται τα εξής:
Σε περιπτώσεις ερευνών κατά τις οποίες οι μαθητές/-ήτριες υποβάλλονται σε οποιαδήποτε σωματική άσκηση, εκτός από την επιστολή της συνειδητής συγκατάθεσης του γονέα, είναι αναγκαίο να εξασφαλίζεται ότι στα αρχεία του σχολείου έχει κατατεθεί συμπληρωμένο το Ατομικό Δελτίο Υγείας του μαθητή.
Σημειώνεται ότι σε περίπτωση που η επιβάρυνση του μαθητή στο πλαίσιο της διενέργειας των σωματικών ασκήσεων κριθεί αυξημένη, το Ι.Ε.Π. επιφυλάσσεται να ζητήσει από τον ερευνητή να συμπεριλάβει στα απαιτούμενα δικαιολογητικά για τη συμμετοχή του μαθητή, επιπροσθέτως των παραπάνω και σχετική βεβαίωση από καρδιολόγο ή/και παιδίατρο-παθολόγο.
Η αξιοποίηση υλικών ανταμοιβών ως κινήτρων για τη συμμετοχή των μαθητών/-τριών στην έρευνα θα πρέπει να ασκείται με εξαιρετική προσοχή και να αποφεύγονται επιλογές οι οποίες ενδεχομένως έχουν ανεπιθύμητα αποτελέσματα. Επιπροσθέτως, στο παραπάνω πλαίσιο, επισημαίνεται ότι η αξιοποίηση υλικών ανταμοιβών ως κινήτρων για τη συμμετοχή των μαθητών/-τριών κατά τη διεξαγωγή της έρευνας θεωρείται προβληματική από την άποψη της ενδεχόμενης μεροληψίας στη δειγματοληψία ή στις απαντήσεις των συμμετεχόντων/-ουσών.
Εκπαιδευτικοί, οι οποίοι/-ες εμπλέκονται με τον ρόλο του ερευνητή/της ερευνήριας σε έρευνα δράσης που διεξάγεται εντός του χώρου εργασίας τους οφείλουν, επίσης, να εξασφαλίσουν τη συναίνεση των συμμετεχόντων/-ουσών, εξηγώντας τον διπλό ρόλο που αναλαμβάνουν μέσα στη σχολική τάξη και διασφαλίζοντας την ανωνυμία των συμμετεχόντων/-ουσών, όπως περιγράφεται παραπάνω.
Τέλος, σημειώνεται ότι ο/η ερευνητής/-ήτρια πρέπει να μεριμνά για τη συμβατότητα της διαδικασίας συλλογής των ερευνητικών δεδομένων με τις διεθνείς συνθήκες και συμβάσεις οι οποίες σχετίζονται με τα ανθρώπινα δικαιώματα στην εκπαίδευση.
5. Ζητήματα οργάνωσης της έρευνας
Αναφέρονται:
α) ο φορέας στο πλαίσιο του οποίου εκπονείται η έρευνα
β) ο φορέας χρηματοδότησης της έρευνας (εφόσον υφίσταται χρηματοδότηση) και
γ) το χρονοδιάγραμμα διεξαγωγής της έρευνας στις σχολικές μονάδες ή άλλη δομή αρμοδιότητας του Υ.ΠΑΙ.Θ.
Στις περιπτώσεις που, σύμφωνα με τον ερευνητικό σχεδιασμό, η έρευνα διεξάγεται σε φάσεις θα πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα ώστε στο χρονοδιάγραμμα διεξαγωγής να περιγράφονται με σαφήνεια οι φάσεις υλοποίησης της έρευνας.
6. Προσδοκώμενα αποτελέσματα και συμβολή της έρευνας στην προώθηση της εκπαίδευσης και γενικότερα της επιστήμης
Στην ενότητα αυτή περιγράφονται τα προσδοκώμενα αποτελέσματα της έρευνας σε αντιστοιχία με τον ερευνητικό σκοπό και τα ερευνητικά ερωτήματα ή τις ερευνητικές υποθέσεις. Σε αυτό το πλαίσιο περιγράφεται και η συμβολή της έρευνας στην προώθηση της εκπαίδευσης και της επιστήμης γενικότερα, σε αντιστοιχία και με τη συνοπτική ανασκόπηση των προηγούμενων ερευνών. Η αναφορά στη συμβολή της έρευνας στην εκπαίδευση αναμένεται ότι θα γίνεται από πλευράς του ερευνητή με τη δέουσα προσοχή.